budownictwo drewniane w Polsce – część 5: podcienie w domach z bali

Elementami, które wzbogacają formę architektoniczną obiektów, a jednocześnie pełnią funkcje użytkowe, są podcienie. Są one wyrazem wysokiego poziomu sztuki ciesielskiej, troski o wygląd zewnętrzny budynku, a także celowej organizacji przestrzeni. Podcień jest zadaszoną przestrzenią w dolnej części budynku, utworzoną przez cofnięcie zewnętrznej ściany budynku. Podcienie mogą być bezsłupowe lub wsparte na słupach. Można je spotkać zarówno przy chałupach chłopskich, jak i przy domach w małych miasteczkach. Są charakterystycznym elementem karczem i zajazdów, dworków i spichrzy dworskich, bożnic i kościołów drewnianych. Podcienie występują w budownictwie ludowym na całym obszarze Polski. W poszczególnych regionach wytworzyły się charakterystyczne typy rozwiązań budynków z podcieniem. Różnią się one ukształtowaniem bryły, konstrukcją i formami zdobniczymi.

Bezsłupowe podcienie szczytowe (rys. a) było charakterystyczne dla budynków kuźni, osłaniało przestrzeń, na której okuwano konie i wykonywano inne prace kowalskie. Występowało też przy domach mieszkalnych. Bezsłupowe podcienie utworzone przez szerokie okapy bogato uformowanych dachów zachowały się do dnia dzisiejszego w zabudowie rynków Lanckorony i Starego Sącza (województwo małopolskie). Na Kaszubach najbardziej popularne były jedno i dwuprzęsłowe podcienia narożne (rys. b), których przykłady reprezentują chałupy we wsiach Granowo Ostrowite i Skorzewo (województwo pomorskie). Budowano też w tych regionach podcienia szczytowe (rys. c), które jednak najliczniej występowały w Koszalińskiem, na Kujawach oraz w Wielkopolsce. Najstarszy drewniany dom z ok. 1600 r. z wieloprzęsłowym podcieniem szczytowym zachował się do niedawna w dość dobrym stanie w Lipcach (koło Gdańska). Nieliczne obiekty z podcieniami szczytowymi zachowały się na terenie północnych województw. Szczególny typ szczątkowego podcienia szczytowego reprezentują rozwiązania mazurskie, np. chałupy w Monetach (województwo warmińsko-mazurskie). Podcienia szczytowe stanowiły charakterystyczny element zabudowy małomiasteczkowej w różnych regionach Polski. Przykładami są domy w Ciężkowicach, w Zakliczynie i w Lipnicy Murowanej (województwo małopolskie), w Czeladzi (województwo śląskie), w Rakoniewicach (województwo wielkopolskie) czy w Pruchniku (województwo podkarpackie). Większość zabudowy małomiasteczkowej zniszczył upływ czasu, pożary i brak dostatecznej troski o ich zachowanie. W Pyzdrach (województwo wielkopolskie) z zabudowy rynku ocalał tylko jeden dom z trójprzęsłowym podcieniem szczytowym. Domy z podcieniami w Wiśniczu Nowym (województwo małopolskie) znamy jedynie z rysunków Jana Matejki. Na południu Polski w dolinie Popradu i Dunajca najczęściej były spotykane podcienia podłużne (rys. d) , przebiegające wzdłuż szerszych, frontowych ścian budynków mieszkalnych, a także będące typowym elementem spichrzów, karczem i zajazdów w różnych regionach kraju. Do najpiękniejszych przykładów należą m.in. spichlerz w Ossolinie (województwo świętokrzyskie) i karczma w Suchej Beskidzkiej k/Bielska-Białej*) (województwo małopolskie). Oryginalne rozwiązanie stanowią podcienia utworzone przez nadwieszenie piętrowego spichrza zespolonego z chałupą (rys. e) , charakterystyczne dla chałup warmińskich. Ten typ ukształtowany w XVIII w. rozpowszechnił się w województwie warmińsko-mazurskim (wsie: Folwark, Jelonki, Kalnik, Słonecznik). Niekiedy spotkać można podcienia zwane obiegowymi (rys. f,g), występujące przy spichlerzach i w szczególnej formie przy drewnianych kościółkach wiejskich. Podcienie stosowano początkowo prawdopodobnie ze względów praktycznych, w celu osłonięcia wejścia do budynku od wiatru oraz zabezpieczenia przestrzeni przedproża od opadów. W budynkach mieszkalnych podcień wykorzystywano jako miejsce różnych prac związanych z gospodarstwem domowym. W kuźniach pod podcieniem podkuwano konie, a w podcieniach budynków usytuowanych w rynkach małych miasteczek handlowano. Z upływem czasu coraz większą rolę odgrywają względy plastyczne; podcienia stanowią bowiem element w istotny sposób ożywiający elewacje budynku. Sytuuje się je od strony nasłonecznionej, w celu uzyskania wyrazistej gry światła i cienia, a elementy konstrukcyjne zdobi się przez profilowanie, szczególnie dekoracyjne w podcieniach szczytowych i narożnych.

Elementami konstrukcyjnymi podcieni są słupy, miecze i oczepy. W polskich podcieniach umocowanie słupów na dole jest na ogół słabe. Opierają się one najczęściej na wkopanych w grunt kamieniach, chroniących je przed bezpośrednim zetknięciem z wilgotną ziemią. Niekiedy słupy są wsparte na drewnianej podwalinie leżącej na gruncie lub na podmurówce. Słupy podtrzymują oczep, na którym opiera się konstrukcja przekrycia. Miecze, połączone ze słupami i oczepem pod kątem 45°, usztywniają konstrukcję i zmniejszają wolną rozpiętość oczepu między słupami. Elementy podcienia ozdobnie profilowano. Słupy i miecze rozmieszczano rytmicznie. Kołki łączące poszczególne elementy wystawały nieco z lica i dawały dodatkowe akcenty światłocieniowe. Miecze profilowano rozmaicie. Bardzo często ich profilowanie i połączenie z oczepem dość wyraźnie nawiązywało do półkolistych arkad dziedzińców pałaców renesansowych.

Czasem w celu wzbogacenia rytmu wyznaczanego przez słupy wprowadzano dodatkowe elementy, zwane wieszarami (lub wieszakami), pełniące wyłącznie funkcję plastyczną. Mocowano je do oczepu za pomocą mieczy, niekiedy dodatkowo usztywniając deską połączoną ze słupami. Przykłady mieczy i wieszarów przedstawiono na rysunku:

 Słupy o przekroju kwadratowym lub okrągłym zdobiono skupiając najbogatsze ornamenty snycerskie w środkowej, zazwyczaj najdłuższej części słupa. Górna część wspierająca oczep stanowiła odpowiednik głowicy. Najmasywniejszy był dół słupa. 

*) Karczma w Suchej Beskidzkiej nosi nazwę „Rzym" i jest kojarzona z balladą Adama Mickiewicza „Pani Twardowska".